उपोद्घात

‘‘अर्जुन म्हणाला: तुम्ही परम धाम, परम पवित्र आणि परम सत्य असे पुरुषोत्तम भगवान आहात. तुम्ही शाश्वत, अलौकिक, आदिपुरुष, अजन्मा आणि सर्वश्रेष्ठ आहात. नारद, असीत, देवल आणि व्यास इत्यादी महान ऋषीनीदेखील तुमच्या विषयीच्या या सत्याला मान्यता दिली आहे; आणि आता तुम्ही स्वत:ही मला हेच सांगत आहात. हे कृष्ण, तुम्ही मला जे सांगितले आहे, त्याचा मी पूर्णपणे सत्य म्हणून स्वीकार करतो. हे भगवन, तुमचे स्वरूप दानव किंवा देवही जाणू शकत नाहीत.’’

पुरुषोत्तम भगवान यांच्याकडून भगवद्गीतेचे श्रवण केल्यानंतर अर्जुनाने श्रीकृष्णांना परम ब्रह्म म्हणून स्वीकारले. प्रत्येक जीव ब्रह्म आहे. पण परम-जीव किंवा पुरुषोत्तम भगवान हे परम-ब्रह्म आहेत. परम-धाम म्हणजे भगवंत हे सर्व गोष्टींचे परम आश्रयस्थान आहेत; पवित्रम् म्हणजे ते शुद्ध आणि भौतिक विकारांपासून मुक्त आहेत; पुरुषम् म्हणजे ते सर्वश्रेष्ठ भोक्ता आहेत; शाश्वतम् म्हणजे मूळ; दिव्यम् म्हणजे अलौकिक; आदि-देवम् म्हणजे पुरुषोत्तम भगवान अजम् म्हणजे अजन्मा; आणि विभुम् म्हणजे सर्वश्रेष्ठ;

आता काहीजण विचार करतील की, कृष्ण हा अर्जुनाचा मित्र असल्यामुळे अर्जुन त्याची खुशामत करण्यासाठी असे सांगत आहे.पण भगवद्गीतेच्या वाचकांच्या मनातील हा संशय काढून टाकण्यासाठी आणि ही स्तुती सप्रमाण आहे ते दाखविण्यासाठी अर्जुन पुढील श्‍लोकात सांगतो की, श्रीकृष्ण हे पुरुषोत्तम भगवान आहेत ही गोष्ट फक्त तोच नव्हे तर,नारद,असित, देवल आणि व्यासदेव इत्यादी थोर अधिकारी, महर्षीसुद्धा मान्य करतात. सर्व आचार्यांनी स्वीकारलेल्या वैदिक ज्ञानाचा प्रसार करणारे हे सर्वश्रेष्ठ महर्षी आहेत. म्हणून अर्जुन श्रीकृष्णांना सांगतो की, तुम्ही जे सांगत आहात त्याचा मी पूर्णसत्य म्हणून स्वीकार करतो. सर्वमतदृतं मन्ये - ‘‘तुम्ही सांगितलेले सर्व सत्य म्हणून मी मान्य करतो.’’ अर्जुन असेही सांगतो की, भगवंतांचे व्यक्तित्व समजणे अत्यंत कठीण आहे आणि मोठमोठ्या देवतासुद्धा त्यांना जाणू शकत नाहीत. याचाच अर्थ असा आहे की, मानवापेक्षा श्रेष्ठ व्यक्तीसुद्धा भगवंतांना जाणू शकत नाहीत, तर मनुष्य भक्त झाल्याशिवाय भगवान श्रीकृष्णांना कसे जाणू शकेल?

यासाठी भगवद्गीता भक्तिभावानेच स्वीकारली पाहिजे. एखाद्याने स्वत:ला आपण श्रीकृष्णांच्या बरोबरीचे आहोत अथवा श्रीकृष्ण हे साधारण व्यक्ती आहेत किंवा श्रीकृष्ण हे केवळ श्रेष्ठ महापुरुष आहेत असे सुद्धा समजू नये. श्रीकृष्ण साक्षात पुरुषोत्तम भगवान आहेत. म्हणून भगवद्गीतेच्या अथवा अर्जुनाच्या म्हणण्याप्रमाणे जो भगवद्गीता जाणण्याचा प्रयत्न करीत आहे, त्याने तात्त्विकदृष्ट्या तरी श्रीकृष्णांचा पुरुषोत्तम भगवान म्हणून स्वीकार केला पाहिजे. अशा नम्र भावानेच आपण भगवद्गीता जाणू शकतो. जोपर्यंत एखादा नम्र भावाने भगवद्गीता वाचीत नाही, तोपर्यंत तो भगवद्गीता जाणू शकत नाही. कारण भगवद्गीता हे एक महान रहस्य आहे.

वास्तविक भगवद्गीता आहे तरी काय? अज्ञानमय भौतिक अस्तित्वातून मानवजातीचा उद्धार करणे हा भगवद्गीतेचा उद्देश आहे. अर्जुनाला ज्याप्रमाणे कुरुक्षेत्र येथे युद्ध करण्यामध्ये अडचणी होत्या, त्याचप्रमाणे प्रत्येक मनुष्य हा नाना प्रकारच्या अडचणींमुळे त्रस्त झालेला असतो. अर्जुन श्रीकृष्णांना शरण गेल्यामुळे त्याला भगवद्गीता सांगण्यात आली. फक्त अर्जुनच नव्हे तर आपल्यापैकी प्रत्येकजण हा भौतिक जीवनामुळे चिंताग्रस्त आहे. आपले अस्तित्वच मुळी ‘असत्’ वातावरणात आहे. खरे तर आपण असत् वातावरणाने घाबरण्याचे काहीच कारण नाही, कारण आपले अस्तित्व शाश्वत आहे. पण काही कारणासाठी आपल्याला असत् वातावरणात ठेवण्यात आले आहे.असत् म्हणजे ‘हे अस्तित्वात नाही ते.’

दु:ख भोगणाऱ्या अनेक मनुष्यप्राण्यापैंकी जे खऱ्या अर्थाने आपल्या स्वरुपाविषयी, म्हणजे आपण कोण आहोत, आपल्याला अशा विचित्र परिस्थितीमध्ये का ठेवण्यात आले आहे इत्यादी गोष्टींबद्दल जिज्ञासू असे फारच थोडे जण आहेत. आपण दु:ख का भोगतो, यासंबंधी आपली जिज्ञासा जर जागृत झाली नाही, त्याचप्रमाणे आपल्याला ही दु:खे नको असून सर्व दु:खातून सुटका करून घेण्याची आपली इच्छा आहे, हे सत्य जर मनुष्याला उमजले नाही, तर अशा मनुष्याला खरा मनुष्य समजता येणार नाही. या प्रकारची जिज्ञासा एखाद्याने मनामध्ये उत्पन्न झाल्यावरच खऱ्या अर्थाने मानवतेचा आरंभ होतो. या प्रकारच्या जिज्ञासेला ब्रह्मसूत्रांमध्ये ब्रह्मजिज्ञासा असे म्हटले आहे; अथातो ब्रह्मजिज्ञासा - जोपर्यंत मनुष्याला परब्रह्माची स्थिती जाणण्याची जिज्ञासा नसते तोपर्यंत त्याची सर्व कार्ये निष्फळ समजली पाहिजेत. म्हणून आपण दु:ख का भोगतो, आपण कुठून आलो आणि मृत्यूनंतर आपण कुठे जाणार या प्रश्‍नांबद्दल जे जिज्ञासू असतात तेच भगवद्गीतेचे योग्य अभ्यासक होण्यास लायक आहेत. प्रामाणिक शिष्याला भगवंतांविषयी पराकाष्ठेचा आदरभाव असणे हे सुद्धा आवश्यक आहे. अर्जुन हा असा एक प्रामाणिक शिष्य होता.

जेव्हा मनुष्य आपल्या जीवनाचे मूळ ध्येय विसरतो तेव्हा त्या ध्येयाची पुनर्स्थापना करण्यासाठी भगवान श्रीकृष्ण अवतार घेतात. आणि असे असूनही वास्तविक ध्येय जाणणाऱ्या अनेकानेक व्यक्तींपैकी एखादाच खऱ्या अर्थाने स्वत:चे स्वरूप जाणू शकतो व अशा मनुष्यांसाठीच भगवद्गीता सांगितली आहे. खरे म्हणजे आपण सर्वांना अज्ञानाच्या वाघिणीने गिळंकृत केले आहे. पण भगवंत सर्व जीवांबद्दल विशेषेकरून मनुष्यप्राण्याबद्दल अत्यंत दयाळू आहेत. याच कारणासाठी त्यांनी आपला मित्र अर्जुन याला स्वत:चा शिष्य करून भगवद्गीता सांगितली.

अर्जुन भगवान श्रीकृष्णांचा सखा असल्यामुळे अज्ञानाच्या पलीकडे होता. परंतु कुरुक्षेत्राच्या युद्धभूमीवर त्याला जाणूनबुजून अज्ञानात टाकले गेले. त्यामुळे तो जीवनाच्या समस्यांबद्दल भगवान श्रीकृष्णांना प्रश्‍न विचारु शकेल आणि ते मनुष्याच्या भावी पिढ्यांच्या कल्याणार्थ या समस्यांचे समाधान करून जीवनाची घडी नीट बसवून देऊ शकतील. अशा तर्‍हेने मनुष्य योग्य कृती करुन मनुष्यदेहाचे उद्दिष्ट प्राप्त करू शकेल.

भगवद्गीतेचा विषय म्हणजे पाच मूलभूत तत्त्वांबद्दलचे ज्ञान होय. सर्वप्रथम परमेश्वराबद्दलच्या ज्ञानाचे आणि नंतर जीवात्म्याच्या स्वरुपस्थितीबद्दलच्या ज्ञानाचे विवेचन केले आहे. जो सर्वांचे नियंत्रण करतो तो परमेश्वर होय व जे नियंत्रित असतात ते जीवात्मे होत. मी नियंत्रित नसून स्वतंत्र आहे असे म्हणणाऱ्या जीवात्म्याला मूर्खच समजावे. जीव किमान आपल्या बद्धावस्थेमध्ये तरी प्रत्येक बाबतीत नियंत्रित असतो.अशा प्रकारे भगवद्गीतेमध्ये ‘ईश्वर’ किंवा परम नियंत्रक आणि नियंत्रित जीवात्मे यांच्याबद्दल विवेचन केले आहे. त्याचबरोबर ‘प्रकृती’ (जड प्रकृती), ‘काळ’ (अखिल ब्रह्मांड किंवा सृष्टीची कालमऱ्यादा) आणि ‘कर्म’ यांचेही विवेचन गीतेमध्ये करण्यात आले आहे. हे अखिल विश्व निरनिराळ्या प्रकारच्या कृतींनी भरलेले आहे.सर्व जीवात्मे वेगवेगळ्या कृती करण्यात गुंतलेले असतात. ईश्वराचे स्वरूप काय, जीवात्म्यांची स्वरूपस्थिती, प्रकृती, भौतिक विश्व म्हणजे काय व ते काळाच्या प्रभावाने कसे नियंत्रित केले जाते आणि जीवात्म्यांची कर्मे कोणती इत्यादी गोष्टींबद्दलचे ज्ञान आपण भगवद्गीतेपासून मिळविले पाहिजे.

भगवद्गीतेतील पाच मूलभूत तत्त्वांपैकी परमेश्वर, कृष्ण, ब्रह्म, परम नियंत्रक किंवा परमात्मा यापैकी कोणत्याही नावाचा उपयोग करा. हे तत्त्व सर्वश्रेष्ठ आहे. गुणात्मकदृष्ट्या जीव आणि परमेश्वर यांच्यात साम्य आहे. उदाहरणार्थ, भगवद्गीतेच्या नंतरच्या अध्यायात सांगितले आहे की, भौतिक प्रकृतीच्या सर्व काऱ्यावर परमेश्वराचे नियंत्रण असते. भौतिक प्रकृती स्वतंत्र नसून ती भगवंतांच्या आज्ञेचे पालन करीत असते, भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की, -मयाध्येक्षेण प्रकृति: सूयते सचराचरम् - ही भौतिक प्रकृती माझ्या नियंत्रणाखाली कार्य करीत आहे. ब्रह्मांडामध्ये आश्चर्यकारक गोष्टी घडताना आपल्याला दिसतात. या सृष्टीमागे एक नियंत्रक आहे हे आपण जाणले पाहिजे. कोणतीही गोष्ट नियंत्रणाशिवाय प्रकट होऊ शकत नाही. नियंत्रकच नाही असे समजणे हे बालिशपणाचे लक्षण आहे. उदाहरणार्थ, एखादे लहान बालक मोटारगाडी पाहून विचार करील की, ही तर घोडा किंवा इतर प्राण्याशिवाय आश्चर्यकारकपणे चालते! पण बुद्धिमान मनुष्याला मोटारगाडीमागील अभियांत्रिकी व्यवस्थेचे ज्ञान असते. त्याला सदैव माहीत असते की अशा यंत्रामागे, यंत्र चालविणारा एखादा मनुष्य किंवा चालक असतोच. याचप्रमाणे परमेश्वर हा सुद्धा एखाद्या चालकासारखा आहे. त्याच्या मार्गदर्शनाखाली सर्व काही घडत असते. पुढील अध्यांयावरून आपल्याला कळेल की, परमेश्वराने जीवात्म्यांना आपले अंश म्हणून स्वीकारले आहे. ज्याप्रमाणे सोन्याचा कण म्हणजे सोनेच असते किंवा सागरातील पाण्याचा थेंबसुद्धा खारट असतो, त्याचप्रमाणे आपण सर्व जीवात्मे भगवान श्रीकृष्णांचे अंश असल्यामुळे, आपल्यामध्येही परमेश्वराचे सर्व गुण सूक्ष्मरूपात विद्यमान असतात. कारण आपण सूक्ष्म, नियंत्रित किंवा गौण ईश्वर आहोत. आणि अंतराळ किंवा ग्रहांवर नियंत्रण करण्याचा प्रयत्न करीत आहोत आणि ही नियंत्रण करण्याची प्रवृत्ती श्रीकृष्णांमध्ये असल्यामुळेच आपल्याला देखील आहे. ही प्रवृत्ती आपल्यामध्ये असली तरी आपण जाणले पाहिजे की, आपण परम नियंत्रक नाही. भगवद्गीतेमध्ये हे स्पष्ट करून सांगितले आहे.

भौतिक प्रकृती म्हणजे काय? भगवद्गीतेत तिला कनिष्ठ किंवा अपरा प्रकृती असे म्हटले आहे. जीवात्म्याला श्रेष्ठ किंवा परा प्रकृती असे म्हटले आहे. परा असो अथवा अपरा, प्रकृती ही नित्य नियंत्रित असते. प्रकृती ही स्त्रीवाचक आहे आणि पत्नीवर नियंत्रण ठेवणाऱ्या पतीप्रमाणे भगवंत प्रकृतीवर नियंत्रक आहेत. भौतिक प्रकृती आणि जीव हे दोन्ही भगवंतांच्या अधीन किंवा भगवंतांद्वारे नियंत्रित असतात. भगवद्गीतेनुसार जीवात्मे जरी भगवंतांचे अंश असले तरी त्यांना ‘प्रकृतीच’ मानण्यात येते. याचा भगवद्गीतेमधील सातव्या अध्यायामध्ये स्पष्ट उल्लेख आहे. अपरेयम् इतस्त्वन्याम् प्रकृर्ती विद्धि मे पराम्। जीव भूताम-ही भौतिक प्रकृती माझी अपरा (कनिष्ठ) शक्ती आहे, पण याहून श्रेष्ठ अशी दुसरी प्रकृती आहे जीव भूताम् किंवा जीवात्मे

सत्त्वगुण, रजोगुण आणि तमोगुण या तीन गुणांनी युक्त अशी ही भौतिक प्रकृती आहे. तीन गुणांच्या पलीकडे काळ हे शाश्वत तत्त्व आहे आणि प्रकृतीचे गुण व शाश्वत काळ यांच्या संयोगाने काळाच्या नियंत्रण व देखरेखीखाली जी कार्ये चालतात त्यांना कर्म असे म्हणतात. ही कर्मे अनादिकाळापासून चालत आली आहेत व आपण आपल्या कर्मांनुसार सुख अथवा दु:ख भोगीत असतो. उदाहरणार्थ, मी एक व्यापारी आहे आणि चातुऱ्याने व कष्टाने बँकेत मी पुष्कळ रक्कम ठेवली आहे, तर मी त्या धनाचा भोक्ता ठरतो. पण समजा मी जर व्यापारात माझे धन गमावून बसलो तर मी दु:ख भोगतो. याप्रमाणे प्रत्येक कार्यक्षेत्रामध्ये आपण आपल्या कर्मफलामुळे सुखी अथवा दु:खी होतो. याला ‘कर्म’ असे म्हणतात.

भगवद्गीतेमध्ये ईश्वर, जीव, प्रकृती, काल आणि कर्म या सर्वांचे विस्तृत वर्णन दिले आहे. या पाच तत्त्वांपैकी ईश्वर, जीव, भौतिक प्रकृती आणि काळ हे शाश्वत आहेत. प्रकृतीचे प्राकट्य तात्पुरते असू शकेल, पण ती मिथ्या किंवा खोटी नाही. काही तत्त्वज्ञानांच्या मते प्रकृतीचे प्राकट्य मिथ्या किंवा असत्य आहे, पण भगवद्गीता किंवा वैष्णव तत्त्वज्ञानाप्रमाणे हे चूक आहे. भौतिक विश्‍वाचे प्रकटीकरण असत्य म्हणून स्वीकारले न जाता ते सत्य, परंतु तात्पुरते समजले जाते. याची तुलना आकाशात इतस्तत: फिरणाऱ्या मेघाबरोबर किंवा धान्याचे पोषण करणाऱ्या वर्षाऋतूबरोबर करण्यात आली आहे. वर्षाऋतू संपल्यावर लगेच सर्व मेघ ज्याप्रमाणे नाहीसे होतात अणि पावसामुळे वाढलेली पिके वाळून जातात, त्याचप्रमाणे ही भौतिक प्रकृती काही ठरावीक कालावधीसाठी प्रकट होते, थोड्या काळाकरिता टिकून राहते व कालांतराने नाहीशी होते. याप्रमाणे भौतिक प्रकृतीचे कार्य चालते. पण हे चक्र नित्य सुरूच असते म्हणून प्रकृती ही मिथ्या नसून शाश्वत आहे. या संदर्भात भगवंत प्रकृतीचा उल्लेख ‘माझी प्रकृती’ म्हणून करतात. भौतिक प्रकृती ही भगवंतांची विभाजित शक्ती आहे. जीव देखील विभाजित नसले तरी भगवंतांचीच शक्ती आहेत व भगवंतांबरोबर नित्य संबंधित आहेत. म्हणून ईश्वर, जीव, भौतिक प्रकृती आणि काळ हे सर्व एकमेकांशी संबंधित तसेच शाश्वत आहेत. परंतु पाचवे तत्त्व कर्म हे नित्य नाही. कर्माची फळे अतिशय पुरातन असू शकतात. आपण आपल्या कर्मफलानुसार अनादिकाळापासून सुख अथवा दु:ख भोगीत आहोत, पण आपण आपल्या ज्ञानाच्या पूर्णतेने कर्मफलांमध्ये बदल घडवून आणू शकतो. आपण विविध प्रकारच्या कर्मांमध्ये गुंतलो आहोत. त्यामुळे आपण कोणते कर्म केले पाहिजे की, ज्यामुळे आपण कर्माच्या क्रिया-प्रतिक्रियांपासून मुक्त होऊ शकतो, याचे ज्ञान आपल्याला नक्कीच नाही, परंतु याचे सुद्धा वर्णन भगवद्गीतेमध्ये करण्यात आले आहे.

ईश्वराचे स्वरुप परमचैतन्यमय आहे. जीवात्मे हे सुद्धा ईश्वराचे अंश असल्यामुळे चेतनामय आहेत. जीवात्मा आणि भौतिक प्रकृती या दोघांचेही वर्णन ‘प्रकृती’ असे करण्यात आले आहे आणि दोन्हीही तत्त्वे भगवंतांचीच आहेत. पण दोघांपैकी फक्त जीवातत्त्व चेतनायुक्त आहे. दुसरे प्रकृती तत्त्व चेतनारहित आहे आणि हाच या दोन्हींमधील फरक आहे. जीवप्रकृतीला यासाठीच श्रेष्ठ अथवा परा म्हणून संबोधण्यात आले आहे, कारण जीव हा ईश्वराप्रमाणेच चेतनामय आहे. ईश्वर परमचेतनामय आहे म्हणून एखादा असे म्हणू शकणार नाही की, जीवात्म्याकडे सुद्धा परमचेतना आहे. जीवात्मा पूर्णतेच्या कोणत्याही स्तरावर परमचैतन्यमय होऊ शकत नाही आणि तो परमचैतन्यमय होऊ शकतो असे सांगणारा सिद्धांत चुकीचा आहे. जीव चेतनामय असू शकतो, पण परमेचतनामय अथवा परिपूर्ण चेतनायुक्त असू शकत नाही.

ईश्वर आणि जीव यामधील फरक भगवद्गीतेच्या तेराव्या अध्यायामध्ये वर्णित केला जाईल. ईश्वर आणि जीव हे ‘क्षेत्रज्ञ’, चेतनायुक्त आहेत. परंतु जीव हा त्याच्या विशिष्ट शरीराचा ज्ञाता असतो तर ईश्वर हा सर्व प्रकारच्या शरीरांचा ज्ञाता असतो. ईश्वर सर्व प्राण्यांच्या हृदयात स्थित असल्यामुळे त्याला प्रत्येक जीवाच्या मानसिक स्थितीचे ज्ञान असते, याचे स्मरण आपण ठेवले पाहिजे. असेही वर्णन करण्यात आले आहे की, परमात्मा किंवा भगवान सर्वांच्या हृदयात ‘ईश्वर’ किंवा नियंत्रक म्हणून वास करतात आणि जीवात्म्याच्या इच्छेनुसार कार्य करण्यासाठी त्याला मार्गदर्शन करीत असतात. जीवात्म्याला त्याच्या कर्माविषयी विस्मृती झालेली असते.सर्वप्रथम तो विशिष्ट कर्म करण्याचा निर्धार करतो आणि नंतर त्या कर्माच्या चांगल्या अथवा वाईट कर्मफलांमध्ये अडकून पडतो. ज्याप्रमाणे आपण जुनी वस्त्रे टाकून नवीन वस्त्रे धारण करतो त्याप्रमाणे जीवात्मा एक विशिष्ट प्रकारचे शरीर त्यागून दुसरे शरीर धारण करतो. जीव याप्रमाणे देहांतर करीत आपल्या पूर्वकर्मांची फळे भोगीत असतो. जीवात्मा जेव्हा सत्त्वगुणामध्ये स्थिर होतो किंवा स्थिर वृत्तीने स्वत: कोणत्या प्रकारचे कर्म करावे हे जाणतो तेव्हा तो कर्मांमध्ये बदल घडवू शकतो आणि खरोखरच अशा रीतीने तो आपले पूर्वकर्म बदलू शकतो. यावरून सिद्ध होते की, ‘कर्म’ हे शाश्वत नाही. म्हणून आम्ही म्हटले आहे की, ईश्वर, जीव, प्रकृती, काळ आणि कर्म या पाच तत्त्वांपैकी चार तत्त्वे शाश्वत आहेत. परंतु कर्म मात्र अशाश्वत आहे.

परमचेतनामय ईश्वर आणि जीवात्मा यांच्यात हेच साम्य आहे की, ईश्वर आणि जीव दोघांचीही चेतना दिव्य आहे. जड प्रकृतीच्या संगतीमुळे चेतनेची निर्मिती होते ही कल्पना चुकीची आहे. चेतनेचा विकास विशिष्ट परिस्थितीमध्ये प्राकृतिक संमिश्रणाने होतो या सिद्धांताचा भगवद्गीता स्वीकार करीत नाही. ज्याप्रमाणे रंगीत काचेमधून प्रकाश परावर्तित केल्यास तो विशिष्ट रंगाचा भासतो, त्याप्रमाणे चेतना ही जड प्रकृतीमधील परिस्थितीच्या अधीन होऊन विकृत होऊ शकते;पण ईश्वराची चेतना भौतिकदृष्ट्या प्रभावित होऊ शकत नाही. श्रीकृष्ण सांगतात की मायध्यक्षेण प्रकृति:- ज्या वेळी ते भौतिक जगामध्ये अवतार घेतात त्या वेळी ते भौतिक गोष्टींनी प्रभावित होत नाहीत. त्यांच्यावर असा प्रभाव पडत असता तर भगवद्गीतेसारख्या दिव्य विषयाबद्दल त्यांना बोलताच आले नसते. जोपर्यंत कोणी भौतिक वातावरणामुळे प्रदूषित झालेल्या चेतनेतून मुक्त होत नाही, तोपर्यंत तो दिव्य जगताविषयी काहीही प्रतिपादन करू शकत नाही. म्हणून परमेश्वर भौतिक वातावरणामुळे प्रदूषित होत नाही. सद्यस्थितीमध्ये आपली चेतना भौतिक गुणांमुळे दूषित झाली आहे. भगवद्गीता आपल्याला जड प्रकृतीने प्रभावित झालेल्या आपल्या चेतनेचे शुद्धीकरण करण्यास शिकविते. शुद्ध चेतनेमध्ये किंवा शुद्ध भावनेमध्ये आपली सर्व कर्मे थांबवायची अजिबात गरज नसून, उलट त्या काऱ्याचे शुद्धीकरण करणे आवश्यक आहे आणि अशा विशुद्ध कार्यांनाच भक्ती असे म्हणतात. भक्तियुक्त कर्मे सर्वसाधारण कर्माप्रमाणेच दिसतात. पण खऱ्या अर्थाने ती दोषपूर्ण नसतात. एखाद्या अज्ञानी मनुष्याला वाटेल की, भक्त सामान्य मनुष्याप्रमाणेच कार्य करीत आहे, पण अशा अल्पबुद्धी मनुष्याला माहीत नसते की, भक्त आणि भगवंतांची कार्ये ही अशुद्ध चेतनेमुळे किंवा जड पदार्थामुळे प्रदूषित झालेली नसतात. भक्त आणि भगवंत त्रिगुणातीत आहेत, परंतु आपण जाणले पाहिजे की, सद्यस्थितीत आपली चेतना दूषित झाली आहे.

आपण भौतिक प्रकृतीमुळे अशुद्ध होतो तेव्हा आपल्याला बद्ध म्हटले जाते. स्वत:ला भौतिक प्रकृतीची निर्मिती समजून खोटी चेतना प्रदर्शित केली जाते. याला मिथ्या - अहंकार असे म्हणतात. देहात्मबुद्धीत रत असलेला स्वत:ची वास्तविक स्थिती जणू शकत नाही. मनुष्याला देहात्मबुद्धीतून मुक्त करण्यासाठीच भगवद्गीता सांगितली गेली आणि भगवंतांकडून ज्ञानप्राप्ती करून घेण्यासाठीच अर्जुन या स्थितीत राहिला होता. आपण देहात्मबुद्धीतून मुक्त झालेच पाहिजे. कारण अध्यात्मवादी होण्याची ही पहिली पायरी आहे. ज्या मनुष्याला स्वतंत्र किंवा मुक्त होण्याची इच्छा आहे त्याने हे जाणणे आवश्यक आहे की, तो म्हणजे हे भौतिक शरीर नव्हे. मुक्ती म्हणजे भौतिक चेतनेपासून स्वतंत्र होणे होय. श्रीमद्भागवतात देखील मुक्तीची व्याख्या देण्यात आली आहे. मुक्तिर्हित्वान्थारूपं स्वरूपेण व्यवस्थिति:- भौतिक जगातील अशुद्ध भावनेतून स्वतंत्र होणे व शुद्ध भावनेमध्ये स्थित होणे यालाच मुक्ती म्हटले जाते. भगवद्गीतेतील सर्व शिकवणुकीचा उद्देश य चेतनेचे जागृतीकरण करणे हाच होय. म्हणूनच गीतेच्या उपदेशाच्या शेवटी श्रीकृष्ण अर्जुनाला असे विचारतात की, तू शुद्ध भावनेत स्थित झालास की नाही? शुद्ध भावनेत स्थित होणे म्हणजे भगवंतांच्या आज्ञांचे पालन करणे होय. हे शुद्ध भावनेचे सारसर्वस्व आहे. आपण भगवंतांचे अंश असल्यामुळे आपल्यात चेतना आधीपासून असतेच. तथापि, भौतिक प्रकृतीच्या निकृष्ट गुणांद्वारे प्रभावित होण्याचे आपल्यामध्ये आकर्षण असते. परंतु भगवंत सर्वश्रेष्ठ असल्यामुळे हे आकर्षण त्यांना प्रभावित करू शकत नाही. परमेश्वर आणि सूक्ष्म जीवात्म्यांमध्ये हाच फरक आहे.

ही चेतना किंवा भावना म्हणजे आहे तरी काय? ही भावना म्हणजे ‘‘मी आहे.’’ तेव्हा मी कोण आहे? अशुद्ध चेतनेच्या अमलाखाली ‘‘मी आहे’’ म्हणजे ‘‘जे काही मला दिसते ते सर्व माझे आहे. मी भोगी आहे.’’ प्रत्येक जीवात्मा स्वत:ला भौतिक सृष्टीचा मालक व निर्माता समजत असतो व या भावनेवरच हे जग चालत असते. भौतिक भावनेचे दोन मानसिक भाग आहेत. एक म्हणजे मी निर्माता आहे व दुसरा म्हणजे मी भोगी आहे. परंतु वास्तविकपणे परमेश्वर हाच निर्माता व भोक्ता आहे आणि जीवात्मा हा परमेश्वरचा अंश असल्यामुळे तो निर्माता नाही व भोक्ताही नाही, तर एक सहयोगी आहे. जीवात्मा निर्माण केला जातो व भोगला जातो. उदहरणार्थ, यंत्राचा एक भाग पूर्ण यंत्राबरोबर सहयोग करतो; शरीराचा एखादा अवयव पूर्ण शरीराबरोबर सहयोग करतो. हात, पाय, डोळे इत्यादी सर्व शरीराचे विविध अवयव आहेत, परंतु ते वास्तविक भोक्ता नाहीत. उदर किंवा पोट भोक्ता आहे. पाय चालतात, हात भोजन करण्यास मदत करतात, दात चर्वण करतात आणि शरीराचे इतर सर्व अवयव उदरच्या संतुष्टीसाठी कार्य करीत असतात, कारण संपूर्ण शरीराच्या रचनेचे पोषण करणारे उदर हे प्रमुख अवयव आहे. म्हणून सर्व काही उदराला अर्पण केले जाते. मुळाला पाणी घालून झाडाचे पोषण केले जाते आणि उदरभरण करून शरीराचे पोषण केले जाते. कारण शारीरिक स्वास्थ्यासाठी सर्व अवयवांनी सहयोग करून उदरास अन्नपुरवठा केलाच पाहिजे. याप्रमाणे परमेश्वर हा निर्माता आणि भोक्ता आहे आणि आपण गौण जीवात्मे असल्यामुळे सहकार्य करून त्याला संतुष्ट करणे हे आपले कर्तव्य ठरते. ज्याप्रमाणे पोटाने ग्रहण केलेले अन्न शरीराच्या इतर सर्व अवयवांना मदत करते त्याप्रमाणे असे सहकार्य आपल्याला खरोखर मदत करील. जर हाताच्या बोटांनी विचार केला की, पोटाला अन्न देण्याऐवजी ते स्वत:च ग्रहण करावे, तर ती निराश होतील. सृष्टी आणि भोग करणारी सर्वांत महत्त्वाची व्यक्ती म्हणजे परमेश्वर, इतर जीव हे केवळ सहकारी असतात. जीवात्मे सहकाऱ्यानेच सुखी होऊ शकतात. त्यांच्यातील संबंध हा मालक आणि सेवक यांच्यातील संबंधाप्रमाणेच असतो. जर मालक पूर्णपणे संतुष्ट झाला तर सेवकही संतुष्ट होतो. म्हणून जीवात्म्यांमध्ये जरी निर्मिती करण्याची व भौतिक जगाचा भोग करण्याची प्रवृत्ती असली तरी वरील उदाहरणात स्पष्ट केल्याप्रमाणे त्यांनी परमेश्वराला संतुष्ट केलेच पाहिजे. निर्मिती आणि भोग करण्याची प्रवृत्ती जीवांमध्ये असते कारण ती प्रवृत्ती भौतिक सृष्टीची निर्मिती करणाऱ्या परमेश्वरामध्येही आहे.

म्हणून, परमनियंत्रक ईश्वर, नियंत्रित जीव, विराट जगत, शाश्वत काळ आणि कर्म हे परम सत्याचे भाग आहेत असे भगवद्गीतेत सांगितले आहे. हे सर्व पूर्णपणे एकत्र आले की, त्या पूर्णत्वाला परम सत्य असे म्हणतात. हेच पूर्ण व परम सत्य म्हणजे भगवान श्रीकृष्ण होत. त्यांच्या भिन्न शक्तींमुळेच सर्व काही प्रकट होत असते. ते स्वत: परिपूर्ण आहेत.

भगवद्गीतेमध्ये असेही सांगण्यात आले आहे की, निर्विशेष ब्रह्मसुद्धा भगवंतांहून कनिष्ठ आहे. (ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहम्‌). ब्रह्मसूत्रात ब्रह्माची तुलना सूऱ्याच्या किरणांबरोबर करण्यात आली आहे. निर्विशेष ब्रह्म म्हणजे भगवंतांच्या शरीराचे देदीप्यमान किरण आहेत. निर्विशेष ब्रह्म तसेच परमात्मा यांचा आंशिक साक्षात्कार म्हणजे परम सत्याचा अपूर्ण साक्षात्कार होय. पंधराव्या अध्यायात दाखवून दिले आहे की, श्रीभगवान किंवा पुरुषोत्तम हे निर्विशेष ब्रह्म आणि परमात्म्याच्या आंशिक साक्षात्कार या दोघांच्याही पलीकडे आहेत. श्री भगवान यांना ‘सच्चिदानंद विग्रह’ असे म्हटले जाते. ब्रह्मसंहितेचा आरंभ पुढीलप्रमाणे होतो: ईश्वर: परम: कृष्ण: सच्चिदानंद विग्रह:। अनादिरादिर्गोविन्द: सर्व कारण कारणम् ॥‘‘गोविंद, श्रीकृष्ण हेच सर्व कारणांचे कारण आहेत. ते सच्चिदानंद रूप असून आदिकारण आहेत.’’ निर्विशेष ब्रह्माचा साक्षात्कार म्हणजे त्यांच्या सत् (नित्यत्व) स्वरुपाचा साक्षात्कार होय. परमात्मा साक्षात्कार म्हणजे सत्-चित् (शाश्वत ज्ञान) या स्वरुपाचा साक्षात्कार होय. परंतु भगवान श्रीकृष्ण यांचा साक्षात्कार म्हणजे सत्, चित् आणि आनंद (नित्य अस्तित्व, ज्ञान आणि आनंद) या तिन्ही स्वरुपाचा, पूर्ण विग्रह किंवा व्यक्तिमत्त्वामध्ये साक्षात्कार होय.

अल्पज्ञानी लोक परम सत्याला निर्विशेष मानतात, परंतु वैदिक शास्त्रांप्रमाणे परम सत्य म्हणजे एक दिव्य व्यक्ती आहे. नित्यो नित्यांना चेतनश्चेतनानाम् - (कठोपनिषद 2.2.13). ज्याप्रमाणे, आपण सर्व जीवात्म्यांना स्वत:चे स्वरुप आहे, त्याप्रमाणे परम सत्य सुद्धा अखेर एक व्यक्तीच आहे आणि या पुरुषोत्तम भगवंतांचा साक्षात्कार म्हणजे त्यांच्या इतर सर्व दिव्य स्वरुपाचा पूर्ण साक्षात्कार होय. परम सत्य निराकार नाही. जर ते निराकार किंवा दुसऱ्या कोणत्या तरी वस्तूहून न्यून असते तर ते पूर्ण होऊ शकले नसते. पूर्णत्वात आपल्या अनुभवातील व अनुभवांपलीकडचे सर्व काही समाविष्ट असले पाहिजे. नाही तर त्याला परिपूर्ण म्हणता येणार नाही.

परमेश्वर किंवा पुरुषोत्तम यांच्या शक्ती अमऱ्याद आहेत. (परास्य शक्तिर्विविधैव श्रुयते). आपल्या विविध शक्तींद्वारे भगवान श्रीकृष्ण कसे कार्य करतात याचे वर्णन देखील भगवद्गीतेमध्ये केले आहे. आपण राहात असलेले हे भौतिक किंवा दृश्य जगतही स्वत:मध्ये पूर्ण आहे, कारण सांख्य तत्त्वज्ञानानुसार ज्या चोवीस तत्त्वांचे हे भौतिक विश्व एक तात्पुरती अभिव्यक्तीआहे त्या चोवीस तत्त्वांची पूर्णपणे जुळवाजुळव करून या विश्‍वाच्या निर्वाहाकरिता पूर्ण साधने निर्माण करण्यात आली आहेत. या जगात कोणतीही वस्तू अनावश्यक नाही किंवा येथे आणखी एखाद्या वस्तूची गरजदेखील नाही. परम सत्याच्या शक्तींनी या सृष्टीचा कालावधी निश्‍चित केला आहे आणि तो कालावधी संपताच या अशाश्वत सृष्टीचा पूर्णत्वाच्या योग्य व्यवस्थेमुळे विनाश केला जातो. आंशिक जीवांना पूर्णत्वाचा साक्षात्कार करण्यासाठी उपयुक्त अशी साधने पूर्णरूपात उपलब्ध आहेत. तरी सुद्धा सर्व प्रकारचे अपूर्णत्व अनुभवास येण्याचे कारण म्हणजे परमपूर्णाबद्दलचे अपूर्ण ज्ञान होय. म्हणून भगवद्गीतेत वेदविद्येचे पूर्ण ज्ञान सांगितले आहे.

वेदांत सांगितलेले सर्व ज्ञान अचूक आहे व हिंदू लोक वैदिक ज्ञानाला पूर्ण व अचूक मानतात. उदाहरणार्थ गाईचे शेण म्हणजे जनावराची विष्ठा आहे आणि स्मृती किंवा वैदिक शास्त्रानुसार, एखाद्याने जनावराच्या विष्ठेस स्पर्श केल्यास स्वत:ला शुद्ध करण्यासाठी त्याने स्नान करणे आवश्यक आहे. परंतु वैदिक शास्त्रांनुसार गाईचे शेण मात्र शुद्धीकारक मानले जाते. एखाद्याला या गोष्टीत विरोधाभास वाटेल. परंतु तसा वेदांचा आदेश असल्यामुळे त्याचे पालन करण्यात काहीच चूक नाही. अलीकडे आधुनिक विज्ञानानेसुद्धा सिद्ध केले आहे की, गाईच्या शेणामध्ये सर्व जंतुनाशक गुण असतात. यासाठी वैदिक ज्ञान हे अचूक व संशयातीत असल्यामुळे पूर्ण आहे आणि भगवद्गीता हे वैदिक ज्ञानाचे सार आहे.

वैदिक ज्ञानामध्ये संशोधनाचा प्रश्नच उद्भवत नाही. आपले संशोधन कार्य अपूर्ण असण्याचे कारण म्हणजे आपण आपल्या अपूर्ण इंद्रियांद्वारे संशोधन करीत आहोत. भगवद्गीतेमध्ये सांगितल्याप्रमाणे गुरुशिष्य परंपरेमधून चालत आलेल्या पूर्ण ज्ञानाचाच आपण स्वीकार केला पाहिजे. ज्या परंपरेचा आरंभ सर्वश्रेष्ठ गुरु स्वत: भगवान श्रीकृष्ण यांच्याकडून झाला आहे व अनेक आचार्यांद्वारे जी खाली चालत आली आहे अशा परंपरेमधील योग्य व्यक्तीकडूनच आपण ज्ञान मिळविले पाहिजे. अर्जुनाने शिष्य या नात्याने भगवान श्रीकृष्णांकडून गीतोपदेश ग्रहण केला आणि भगवंतांच्या कोणत्याही वचनाला विरोध न करता त्याने प्रत्येक गोष्ट स्वीकारली. भगवद्गीतेचा एक भाग स्वीकारायचा आणि दुसरा नाकारायचा असे आपण करू शकत नाही. वैयक्तिक मताप्रमाणे काहीही अर्थ न लावता, कोणताही भाग न गाळता व ग्रंथाच्या विषयवस्तूमध्ये स्वत:च्या लहरीप्रमाणे ढवळाढवळ न करता भगवद्गीता स्वीकारली पाहिजे. वैदिक ज्ञानाची सर्वाधिक परिपूर्ण कृती म्हणून गीता स्वीकारली पाहिजे. वैदिक ज्ञानाचा उगम दिव्य आहे आणि या ज्ञानाचे पहिले वचन साक्षात परमेश्वराच्या श्रीमुखातून बाहेर आले आहे. परमेश्वराच्या वचनांना अपौरूषेय असे म्हणतात कारण चार प्रकारच्या दोषांनी दूषित असलेल्या या भौतिक जगातील व्यक्तीच्या शब्दांपेक्षा भगवंतांची वचने अतिशय वेगळी आहेत. एक बद्ध जीव -1. निश्चितपणे चुका करतो, 2. सतत भ्रमात असतो, 3. दुसऱ्यांना फसविण्याची इच्छा बाळगून असतो आणि 4. अपूर्ण इंद्रियांमुळे मऱ्यादित असतो. या दोषांमुळे साधारण मनुष्याला सर्वव्यापी ज्ञानाचे संपूर्ण निवेदन करणे शक्य नाही.

दोषपूर्ण जीव वैदिक ज्ञान प्रदान करू शकत नाहीत. सर्वप्रथम हे ज्ञान ब्रह्मदेवाला हृदयामध्ये सांगण्यात आले. ब्रह्मदेव हा सृष्टीमधील पहिला जीव आहे आणि त्याने त्या मूळ रूपात या ज्ञानाची प्राप्ती भगवंतांकडून केली होती त्याच रूपात आपल्या पुत्रांना व शिष्यांना हे ज्ञान प्रदान केले. भगवंत हे परिपूर्ण असल्यामुळे भौतिक प्रकृतीच्या नियमांमध्ये बद्ध होण्यची शक्यताच नाही. म्हणून बुद्धिमान व्यक्तीने हे जाणणे आवश्यक आहे की, या सृष्टीतील सर्व गोष्टींचे भगवान हे एकमेव स्वामी आहेत आणि तेच मूळ निर्माते आहेत. इतकेच नव्हे तर ब्रह्मदेवाचेही जनक आहेत. अकराव्या अध्यायामध्ये भगवंतांना प्रपितामह म्हणून संबोधण्यात आले आहे. कारण ब्रह्मदेवला पितामह असे सामान्यत: संबोधले जाते. भगवंत हे पितामह यांचे सुद्धा जनक आहेत. यासाठीच कोणत्याही व्यक्तीने कोणत्याही गोष्टीवर स्वत:चा हक्क गाजवू नये आणि भगवंतांनी आपल्यासाठी जो हिस्सा काढून ठेवला आहे त्याच गोष्टींचा त्याने स्वीकार करावा.

भगवंतांनी आपल्याकरिता जो वाटा बाजूला काढून ठेवला आहे त्याचा उपयोग आपण कसा करावा यची अनेक उदाहरणे दिलेली आहेत. याचे वर्णन भगवद्गीतेमध्ये सुद्धा केले आहे. कुरुक्षेत्रावरील युद्धभूमीमध्ये सर्वप्रथम आपण लढू नये असे अर्जुनाने ठरविले होते. हा त्याचा स्वत:चा निर्णय होता. अर्जुनाने भगवंतांना सांगितले की, स्वत:च्या नातलगांना ठार मारून राज्य उपभोगण्याची आपली इच्छा नाही. हा निर्णय शारीरिक स्तरावर आधारित होता. कारण तो स्वत:ला शरीरच समजत होता आणि त्याचे भाऊ, भाचे, पुतणे, मेहुणे, आजोबा हे देह-संबंधी होते. म्हणून त्याला आपल्या शरीरिक गरजांची पूर्ती करणे आवश्यक आहे असे वाटत होते. अर्जुनाचा हा दृष्टिकोण बदलण्यासाठीच भगवंतांनी भगवद्गीता सांगितली. सरतेशेवटी अर्जुन जेव्हा सांगतो की, ‘करीष्ये वचनं तव’ तुमच्या शब्दाप्रमाणे वागेन,’ तेव्हा तो भगवंतांच्या मार्गदर्शनानुसार कार्य करण्याचा निर्धार व्यक्त करतो.

या जगात मनुष्यांनी कुत्र्या-मांजंरांप्रमाणे भांडणे योग्य नाही. मनुष्यजीवनाचे महत्त्व जाणण्याइतपत आणि सामान्य पशूप्राणे भांडण्याचे नाकारण्याइतपत, मनुष्याने बुद्धिमान असणे आवश्यक आहे. मनुष्याने जीवनाचे ध्येय जाणले पाहिजे व हे जाणण्यासाठी आवश्यक ते मार्गदर्शन वैदिक शास्त्रांमध्ये केले आहे आणि त्याचे सार भगवद्गीतेमध्ये देण्यात आले आहे. वैदिक साहित्य हे जनावरांसाठी नसून मनुष्यांसाठी आहे. पशू इतर पशूंची हत्या करू शकतात, कारण त्यांच्या बाबतीत पापाचा प्रश्‍नच उद्भवत नाही, पण जर एखाद्या मनुष्याने स्वत:च्या अनियंत्रित जिह्वातृप्तीकरिता प्राण्याची हत्या केली तर तो निसर्गनियमांचे उल्लंघन केल्याबद्दल शिक्षेस जबाबदार ठरतो. भगवद्गीतेमध्ये स्पष्टपणे असे विश्‍लेषण करण्यात आले आहे की, भौतिक प्रकृतीच्या विविध गुणांनुसार तीन प्रकारची कर्मे असतात. उदाहरणार्थ, सत्त्वगुणातील कर्म, राजस, आणि तामस गुणातील कर्मे. त्याचप्रमाणे तीन प्रकारचा आहार उदाहरणार्थ, सत्त्वगुणयुक्त आहार, राजसिक आणि तामसिक गुणयुक्त आहार. या सर्वांचे स्पष्टपणे आणि विस्तृत रुपात विश्‍लेषण केले आहे आणि भगवद्गीतेतील आदेशाचा जर योग्य उपयोग आपण केला तर आपले संपूर्ण जीवन शुद्ध बनते. सरतेशेवटी आपण भौतिक विश्‍वाच्या पलीकडे असलेले आपले ऐच्छिक अथवा ईप्सित ध्येय गाठू शकतो.

(यद्गत्वा न निर्वतन्ते तद्धामं परमं मम्‌) या ईप्सित ध्येयालाच सनातन, शाश्वत किंवा दिव्य जगत म्हटले जाते. या भौतिक जगामध्ये सर्व काही क्षणभंगुर आहे हे आपण पाहू शकतो. याची निर्मिती होते, हे काही काळ स्थित राहते, काही अंशांची निर्मिती करते, क्षीण होते आणि शेवटी नाश पावते. हाच या भौतिक जगाचा नियम आहे. मग ते शरीर असो, फळ असो वा इतर काहीही असो. पण या क्षणिक जगतापलीकडेही दुसरे असे एक जग आहे, ज्याच्याबद्दल आपल्याला माहिती आहे. ते जगत स्वरुपत: सनातन किंवा शाश्वत आहे. अकराव्या अध्यायामध्ये जीव तसेच भगवान दोघांनाही सनातन म्हणण्यात आले आहे. आपला भगंवंताशी निकटचा संबंध आहे आणि आपण सर्व म्हणजे, सनातन धाम, सनातन, श्रीभगवान आणि सनातन जीव गुणात्मकदृष्ट्या एकच असल्यामुळे भगवद्गीतेचा उद्देश हा आपले सनातन कार्य किंवा सनातन धर्म, जे सर्व जीवांचे शाश्वत कार्य आहे त्याची जागृती करून देणे हा आहे. आपण निरनिराळ्या प्रकारच्या तात्पुरत्या कार्यांमध्ये गुंतलो आहोत. आपण भगवंतांनी सांगितलेल्या कार्यांचा स्वीकार करतो, तेव्हा या सर्व कार्यांचे शुद्धीकरण होते. वास्तविक त्यालाच शुद्ध जीवन म्हटले जाते.

ज्याप्रमाणे जीव हे सनातन आहेत त्याप्रमाणे भगवंत आणि त्यांचे दिवय धाम दोन्हीही सनातन आहेत व भगवंत आणि जीव त्यांचे सनातन धामामध्ये संयुक्तपणे मीलन होणे हे मानवी जीवनाचे पूर्णत्व आहे. जीव हे भगवंतांचे पुत्र असल्याकारणाने भगवंत जीवांबद्दल अत्यंत दयाळू आहेत. भगवद्गीतेमध्ये भगवंत घोषित करतात की सर्व योनिषु... अहं बीजप्रद: पिता- मी सर्वांचा पिता आहे, अर्थात, ज्यांच्या त्यांच्या विविध कर्मानुसार सर्व प्रकारच्या योनींमध्ये जीव आहेत. पण भगवंत या ठिकाणी दावा करतात की, ते या सर्वांचेच पिता आहेत. यासाठीच पतित आणि बद्ध जीवांचा उद्धार करण्यासाठी तसेच त्यांना सनातन शाश्वत धामामध्ये पुन्हा बोलविण्यासाठी भगवंत अवतार घेतात. सनातन धामामध्ये प्रवेश केल्यामुळे जीव पुन्हा भगवंतांच्या सहवासात आपले शरीर प्राप्त करतात. स्वत: भगवान विविध अवतार धारण करतात किंवा आपल्या विश्‍वासू सेवकांना, पुत्र, पार्षद अथवा आचार्य म्हणून बद्ध जीवांचा उद्धार करण्यासाठी पाठवितात.

यावरून सिद्ध होते की, सनातन धर्म हा कोणत्याही भौगोलिक धर्माच्या पद्धतीपुरताच मऱ्यादित नसून, ते शाश्वत भगवंतांशी संबंध असणाऱ्या शाश्वत जीवांचे शाश्वत कार्य आहे. पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे सनातन धर्म म्हणजेच जीवांचे शाश्वत कार्य होय. श्रीपाद रामानुजाचार्य सनातन शब्दाचा अर्थ असा सांगतात की,‘ज्याला आरंभही नाही आणि अंतही नाही.’ म्हणून ज्या वेळी आपण सनातन धर्माबद्दल बोलतो तेव्हा श्रीपाद रामानुजाचार्यांच्या प्रमाणाच्या आधारावर आपण समजले पाहिजे की, त्याला आरंभही नाही आणि अंतही नाही.

इंग्रजी भाषेतील ‘रिलीजन’ (Relligion) शब्दा हा सनातन धर्म या शब्दापासून थोडा भिन्न आहे. ‘रिलीजन’ शब्दावरून ‘विश्‍वास’ या कल्पनेची जाणिव होते आणि विश्‍वास हा बदलू शकतो. एका विशिष्ट पद्धतीवर एखाद्याचा विश्‍वास असू शकतो आणि ती व्यक्ती विश्‍वास बदलून दुसऱ्या पद्धतीचा अवलंब करू शकते. परंतु कधीच बदलू शकत नाही अशा काऱ्याला उद्देशून सनातन धर्म असे म्हटले जाते. उदाहरणार्थ, पाण्यापासून द्रवरुपता जशी वेगळी करता येत नाही किंवा अग्नीपासून उष्णता जशी वेगळी करता येत नाही, त्याचप्रमाणे शाश्वत जीवाचे शाश्वत कार्य त्याच्यापासून (जीवापासून) अलग करता येत नाही. सनातन धर्म शाश्वत काळासाठी जीवाशी संलग्न आहे. म्हणून ज्या वेळी आपण ‘सनातन धर्माबद्दल’ बोलतो तेव्हा श्रीपाद रामानुजाचार्यांच्या प्रमाणावरून आपण निश्‍चितपणे जाणले पाहिजे की, त्याला आरंभ आणि अंत दोन्हीही नाही. ज्याला आदि-अंत काहीच नाही ते सांप्रदायिक असूच शकत नाही, कारण त्याला कोणत्याही प्रकारच्या बंधनाने सीमित करताच येत नाही. जे सांप्रदायिक पंथाचे आहेत ते सनातन धर्मालासुद्धा चुकीने सांप्रदायिक समजतील. परंतु आपण या विषयात सखोल ज्ञान प्राप्त केले व आधुनिक विज्ञानाच्या प्रभावामध्ये याचा विचार केल्यास आपल्याला आढळून येईल की, सनातन धर्म हा या जगातील नव्हे तर संपूर्ण सृष्टीतील जीवांचा आहे.

सनातन धर्माहून इतर ज्या धार्मिक श्रद्धा (संप्रदाय) आहेत त्यांना मानवीय इतिहासाच्या वृत्तांतामध्ये आरंभ असू शकतो, पण सनातन धर्माच्या इतिहासाला प्रारंभच नाही. कारण हा शाश्वतरीत्या जीवबरोबरच संलग्न असतो. जीवांना आदी आणि अंत नाही. अशी मते प्रमाणित शास्त्रे जीवांच्या संदर्भात सांगतात. गीतेमध्ये सांगण्यात आले आहे की, जीवाचा कधी जन्मही होत नाही किंवा मृत्यूही होत नाही. तो शाश्वत आणि अविनाशी आहे. क्षणभंगुर भौतिक शरीराच्या विनाशानंतरसुद्धा तो अस्तित्वातच राहतो. सनातन धर्माच्या संकल्पनेबाबत विचार करताना, आपण धर्माचे स्वरुप मूळ संस्कृत शब्दाच्या अर्थावरून जाणणे आवश्यक आहे. ‘धर्म’ म्हणजे एखाद्या गोष्टीशी नित्य संबंधित असणारा गुण होय. आपण गृहित धरून चालतो की अग्नीबरोबर उष्णता आणि प्रकाश आहे आणि उष्णता व प्रकाश यांच्या शिवाय अग्नी हा शब्दच अर्थहीन आहे. याचप्रमाणे जीवाच्या अशा अनिवार्य भागाचा आपण विचार केला पाहिजे की, जो जीवाचा नित्य संबंधी भाग आणि गुण, म्हणजेच जीवाचा शाश्वत धर्म होय.

ज्यावेळी सनातन गोस्वामींनी श्री चैतन्य महाप्रभूंना प्रत्येक जीवाच्या स्वरुपाबद्दल विचारले त्या वेळी चैतन्य महाप्रभूंनी उत्तर दिले की, जीवाचे स्वरुप अथवा वैधानिक स्थिती म्हणजे श्रीभगवान यांची सेवा करणे होय. आपण चैतन्य महाप्रभूंच्या विधानाचे जर विश्‍लेषण केले तर आपल्याला सहजपणे दिसून येईल की, प्रत्येक जीव हा दुसऱ्या जीवाची सतत सेवा करण्यामध्ये गुंतलेला असतो आणि असे करताना जीवन उपभोगीत असतो. ज्याप्रमाणे सेवक मालकाची सेवा करीत असतो त्याचप्रमाणे खालच्या स्तरातील पशू मानवाची सेवा करीत असातत. ‘अ’ हा ‘ब’ मालकाची सेवा करतो, ‘ब’ हा ‘क’ मालकाची आणि ‘क’ हा ‘ड’ मालकाची सेवा करतो इत्यादी. याप्रमाणेच आपण पाहू शकतो की, एक मित्र दुसऱ्या मित्राची सेवा करतो, माता आपल्या पुत्रांची, पत्नी पतीची आणि पती आपल्या पत्नीची सेवा करतो इत्यादी. जर आपण या पद्धतीने जाणण्याचा प्रयत्न केला तर दिसून येईल की, समाजामध्ये सेवेच्या बाबतीत कोणताच अपवाद आढळून येणार नाही. एखादा राजकारणी, जनकल्याणार्थ सेवेची क्षमता वाढविण्याचा जाहीरनामा जनतेमध्ये प्रस्तुत करतो, म्हणून मतदार आपले मौल्यवान मत त्या व्यक्तीला समाजाची मौल्यवान सेवा करावी म्हणून देतात. दुकानदार ग्राहकांची आणि कारागीर भांडवलदाराची सेवा करतो. भांडलदार आपल्या कुटुंबाची सेवा करतो आणि कुटुंब, शाश्वत जीवाच्या शाश्वत सेवा क्षमतेप्रमाणे, राष्ट्राची सेवा करते. अशा रीतीने आपण पाहू शकतो की, कोणताही जीव एक दुसऱ्याची सेवा करण्यापासून अपवाद नाही आणि म्हणून आपण निर्धास्तपणे असा निष्कर्ष काढू शकतो की, सेवाभाव हा जीवाचा नित्य सहयोगी आहे आणि सेवा करणे हा जीवाचा सनातन धर्म आहे.

तरीही मनुष्य विशिष्ट काळ आणि परिस्थितीप्रमाणे विशिष्ट पद्धतीच्या धर्माचा स्वीकार करतो आणि याप्रमाणे स्वत:ला हिंदू, मुस्लीम, ख्रिश्‍चन, बौद्ध किंवा इतर प्रकारच्या सांप्रदायिक पंथाचा मानतो, अशा ह्या उपाधी म्हणजे सनातन धर्म नव्हे. एखादा हिंदू, आपली श्रद्धा बदलून मुस्लीम किंवा एखादा मुस्लीम हिंदू अथवा ख्रिश्‍चन स्वत:ची श्रद्धा बदलून काहीही बनू शकतो इत्यादी. परंतु कोणत्याही परिस्थितीत धार्मिक श्रद्धा बदलल्याने जीवाचा, इतरांची सेवा करण्याचा हा शाश्वत गुणधर्म बदलूच शकत नाही. हिंदू, मुस्लीम किंवा ख्रिश्‍चन हे कोणत्याही परिस्थितीत कोणाचे ना कोणाचे तरी सेवक आहेतच. याप्रमाणे एखाद्या विशिष्ट धर्मावर श्रद्धा असणे म्हणजे त्या जीवाचा तो सनातन धर्म आहे असे नाही, तर सेवा करणे हाच जीवाचा सनातन धर्म आहे.

खरे तर आपण सेवाभावामध्येच भगवंतांशी संबंधित आहोत. भगवंत सर्वश्रेष्ठ भोक्ता आहेत आणि आपण जीव त्यांचे सेवक आहोत. आपली निर्मिती ही त्यांच्या भोगासाठी झाली आहे आणि जर आपण भगवंतांच्या शाश्वत आनंदामध्ये सहभागी झालो तरच आपण आनंदी होऊ शकतो, याखेरीज आपण आनंदी होऊ शकत नाही. ज्याप्रमाणे शरीराचा कोणताही अवयव उदराशी सहकार्य केल्याशिवाय आनंदी होऊ शकत नाही, त्याचप्रमाणे स्वतंत्रपणे कोणीच आनंदप्राप्ती करू शकत नाही. जीवाला भगवंतांची दिव्य प्रेममयी सेवा केल्यावाचून आनंदी होणे शक्यच नाही.

भगवद्गीतेमध्ये (7.20) देवदेवतांची सेवा किंवा पूजा करण्यास मान्यता नाही.