श्लोक 9 . 2

साधूंशी सत्संग केल्याने नारदांनाही भगवंतांच्या लीलांचे श्रवण आणि कीर्तन करण्याची गोडी प्राप्त झाली. व भक्ती करण्याची दृढ इच्छा त्यांच्यामध्ये निर्माण झाली. म्हणून वेदान्त सूत्रामध्ये सांगितल्याप्रमाणे प्रकाशश्च कमण्यभ्यासातू - मनुष्य जर भक्तिपूर्ण सेवेमध्ये केवळ निमग्न झाला तर सर्व काही त्याला आपोआपच प्रकट होते आणि प्रकट झालेले सर्व काही तो जाणू शकतो. यालाच 'प्रत्यक्ष ’ असे म्हटले जाते.

धर्म्यम्‌ शब्दाचा अर्थ धर्ममार्ग असा आहे. वास्तविकपणे नारद हे दासीपुत्र होते. त्यांना शालेय शिक्षण प्राप्त करण्याची संधी मिळाली नव्हती. ते केवळ आपल्या मातेला साहाय्य करीत असत आणि सुदैवाने त्यांची माताही भक्तांची सेवा करीत असे. भक्तांची सेवा करण्याची संधी नारदांनाही मिळाली आणि केवळ त्यांच्या सत्संगामुळे सर्व धर्माचे परमलक्ष्य त्यांना प्राप्त झाले, श्रीमद्भागवतात सांगितल्याप्रमाणे (स वें पुसों परो धर्मे यतो भकिरधोक्षजे) सर्व धर्माचे परमलक्ष्य म्हणजे भक्ती होय. सामान्यत: धार्मिक लोकांना माहीत नसते की, सर्व धर्माची परमसंसिद्धी म्हणजे भक्तियोगाची प्राप्ती होय. आठव्या अध्यायाच्या शेवटच्या श्लोकामध्ये, आपण पूर्वीच चर्चा केल्याप्रमाणे (वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव) सामान्यत: आत्मसाक्षात्कारासाठी वैदिक ज्ञान हे आवश्यक असते; परंतु नारद कधीच आध्यात्मिक गुरूच्या आश्रमी गेले नाही आणि त्यांना वैदिक सिद्धांताचे शिक्षणही प्राप्त झाले नाही, तरीही त्यांना वेदाध्ययनाचे परमफल प्राप्त झाले. हा मार्ग इतका प्रभावी आहे की, धार्मिक विधींचे नियमितपणे पालन केले नाही तरी मनुष्य परम सिद्धीपर्यंत उन्नत होऊ शकतो. हे कसे शक्य आहे? वेदामध्ये या गोष्टीलाही पुष्टी देण्यात आली आहे. आचार्यवान् पुरुषी वेद-जो मनुष्य महान आचार्यांच्या सत्संगात आहे तो जरी अशिक्षित असला किंवा त्याने कधीच वेदाध्ययन केले नसले तरी साक्षात्काराकरिता आवश्यक सर्व ज्ञान त्याला होऊ शकते.

भक्तिमार्ग हा अत्यंत सुखकारक आहे (सुखम्). का बरे? भक्तीमध्ये श्रवण कीर्तन विष्णो: हे विधी समाविष्ट असतात. म्हणून मनुष्य केवळ भगवंतांच्या यशाचे गुणगान श्रवण करू शकतो किंवा प्रमाणित आचार्यांनी दिलेले दिव्य ज्ञानावरील प्रवचन ऐकू शकतो. केवळ बसूनही तो ज्ञान प्राप्त करू शकतो. नंतर तो स्वादिष्ट भगवत्प्रसाद ग्रहण करू शकतो. कोणत्याही अवस्थेत भक्ती सुखकारक आहे. मनुष्य अत्यंत दारिद्रयावस्थेतही भक्तियोगाचे आचरण करू शकतो. भगवंत सांगतात की, पत्रं पुष्पं फलं तोयं - भक्ताने काहीही अर्पण केले तरी त्याचा स्वीकार करण्यास भगवंत तत्पर असतात, मग ती अर्पित वस्तू कोणतीही असो. जगामध्ये सर्वत्र उपलब्ध असणारे, एखादे फळ, फूल, पान किंवा थोडेसे पाणीही, मनुष्य आपल्या सामाजिक दर्जाचा विचार न करता अर्पण करू शकतो आणि या वस्तू जर प्रेमाने अर्पण केलेल्या असल्या तर भगवंत निश्चितच त्याचा स्वीकार करतात. याची इतिहासात अनेक उदाहरणे आढळतात. भगवंतांच्या चरणकमलांवर अर्पण केलेल्या केवळ तुलसीपत्र चाखण्याने सनतकुमारांसारखे श्रेष्ठ ऋषी महान भगवद्भक्त झाले. म्हणून भक्तिमार्ग हा अत्यंत सुंदर आहे आणि त्याचे आचरण सुखाने करता येते. भगवंत केवळ प्रेमाने अर्पण केलेल्या वस्तूंचाच स्वीकार करतात.

या ठिकाणी असे सांगितले आहे की, भक्ती ही शाश्वत आहे. मायावादी दार्शनिकांच्या कल्पनेनुसार हा भक्तिमार्ग नाही. कधी कधी जरी त्यांनी तथाकथित भक्तिमार्गाचा स्वीकार केला तरी त्यांची कल्पना असते की, जोपर्यंत ते मुक्त होत नाहीत तोपर्यंत ते भक्तिमार्गाचे आचरण करतील आणि शेवटी जेव्हा ते मुक्त होतील तेव्हा ते 'परमेश्वराशी एकरूपच'होतील. अशा तात्पुरत्या भक्तीला शुद्ध भक्ती मानले जात नाही. वास्तविक भक्ती, मुक्तीनंतरही सुरुच राहाते. जेव्हा भक्त, आध्यात्मिक जगतामध्ये भगवद्धामात प्रवेश करतो तेव्हा त्या ठिकाणी तो भगवंतांच्या सेवेमध्ये युक्त होतो. तो भगवंतांशी एकरूप होण्याचा प्रयत्न करीत नाही.

भगवद्गीतेवरून कळून येईल की, मोक्षानंतरच वास्तविक भक्तीचा प्रारंभ होतो. मुक्त झाल्यावर जेव्हा तो ब्रह्म-भूत अवस्थेमध्ये स्थित होतो तेव्हा त्याच्या भक्तीचा आरंभ होतो. (समः सर्वेषु भूतेषु मद्‌भक्तिं लभते पराम्‌) कर्मयोग, ज्ञानयोग, अष्टागयोग किंवा इतरकोणत्याही योगांचे स्वतंत्रपणे आचरण करून कोणीही भगवंतांना जाणू शकत नाही. या योग पद्धतींद्वारे मनुष्य भक्तियोगाप्रत थोडीफार प्रगती करू शकतो; परंतु भक्तियोगाच्या अवस्थेप्रत आल्याविना भगवंत काय आहेत हे मनुष्याला जाणता येत नाही. श्रीमद्भागवतातही सांगण्यात आले आहे की, भक्तियोगाचे आचरण करून, विशेषतः साक्षात्कारी महात्म्यांकडून श्रीमद्भागवताचे किंवा भगवद्गीतेचे श्रवण करून शुद्ध झाल्यावरच कृष्ण-तत्व किंवा भगवत्-तत्व जाणणे शक्य आहे. एवम् प्रसन्नमनसो भगवद्भक्तियोगत:-जेव्हा मनुष्याची सर्व निरर्थक गोष्टींपासून चित्तशुद्धी होते, तेव्हा भगवंत म्हणजे काय आहेत हे जाणू शकतो. याप्रमाणे कृष्णभावनाभावित भक्तिमार्ग हा सर्व विद्यांचा आणि सर्व गोपनीय ज्ञानांचा राजा आहे. हा भक्तियोग म्हणजे धर्माचे अत्यंत पवित्र स्वरूप आहे आणि याचे आचरण विना-अडचण आनंदाने करता येते. म्हणून याचा स्वीकार केला पाहिजे.